Julia Dragon

Znaki zodiaku bohaterów „Lalki” B. Prusa

Czy zastanawialiście się kiedyś, jak wiele rzeczy w życiu człowieka zależy od przypadku? Od czasu i miejsca, w których się urodzi; od ludzi, jakich napotka; od rodziny, w której żyje czy od wyzwań, jakie postawi przed nim los? Zdaje się, że nawet podejmowanie wyborów to próba odnalezienia najlepszej drogi w nieskończenie wielkim labiryncie, na którego początkowy układ jednostka nie ma wpływu. Co jeśli wśród tych niezliczonych czynników kształtujących jej życie,
znajdzie się również miejsce na coś nieco bardziej tajemniczego? Powiedzmy — jak znak zodiaku.
Nie od dziś ludzkość stara się doszukać znaczenia w położeniu planet i gwiazd. Już od starożytności poszukiwała ona sposobów na zrozumienie siebie nie tylko w naukach ścisłych i humanistycznych, ale także w ezoterycznej astrologii. Być może na skutek głębokiej potrzeby poznania i samookreślenia, współcześnie również zdarza nam się sięgać do tego, co niewyjaśnione, ale fascynujące, jak np. znaki zodiaku czy horoskopy.

Doszukujemy się wszelkich zależności w swoim charakterze, w relacjach z innymi, w sposobach działania, przeżywania i rozumowania.
Co jeśli w podobny sposób spojrzelibyśmy nie tylko na siebie i osoby obecne w naszym życiu, ale także osoby fikcyjne, np. bohaterów literackich? Dokonując zodiakalnej klasyfikacji postaci obecnych w „Lalce” Bolesława Prusa, możemy spróbować lepiej zrozumieć ich wybory i uczucia, dynamikę w poszczególnych relacjach, a być może odnaleźć nowy sens w biegu wydarzeń tej historii.
Czterdziestosześcioletni Stanisław Wokulski, główny bohater powieści, wymaga określenia więcej niż samego znaku słonecznego. Możemy bowiem pokusić się o stwierdzenie, że w mężczyźnie walczą dwie kontrastujące osobowości — pierwsza, godnie realizująca założenia pozytywistyczne i druga, o iście romantycznych skłonnościach. Przeważającą część życia bohater poświęca nauce oraz interesom. Zaradność, przedsiębiorczość, a przede wszystkim ogromna ambicja pozwalają wnioskować o tym, iż jego znakiem słonecznym jest Koziorożec. Osoby spod tego znaku, podobnie
jak Wokulski, najbardziej cenią sobie ciężką pracę, dyscyplinę i wytrwałość. Bohater w młodości za wszelką cenę dążył do zdobycia wykształcenia, sam pracował na swoje utrzymanie, później natomiast dzięki umiejętnościom handlowym i sprytowi dorobił się majątku na wojnie tureckorosyjskiej. Otworzył własny sklep na Krakowskim Przedmieściu, a także założył spółkę do handlu ze Wschodem. Jest on człowiekiem pragmatycznym (małżeństwo z Minclową), zorientowanym na cel i planującym. Kiedy widzi Izabelę w teatrze, momentalnie opracowuje strategię, która
pomogłaby mu zbliżyć się do arystokratki. Jednocześnie zdaje sobie sprawę z trudności tego zadania, co odzwierciedla racjonale myślenie Koziorożca. Miłość, jaką zaczyna darzyć kobietę, po raz pierwszy pozwala nam dostrzec inną stronę bohatera. Ujawnia się jego ogromna wrażliwość, która wpływa na niezwykłą intensywność uczucia. Stąd też można wnioskować, że Księżyc Wokulskiego, odpowiadający za sferę emocjonalną, jest w Raku. Osoby spod tego znaku
dodatkowo cechuje upartość i cierpliwość, które u bohatera widoczne są w determinacji towarzyszącej wszelkim działaniom. W chwilach ogromnego cierpienia ponownie dostrzec możemy cechy Koziorożca. Bohater szuka samotności (np. podczas wyjazdu do Paryża czy po powrocie ze Skierniewic), potrzebuje odosobnienia i przestrzeni, by na nowo zebrać swoje myśli i odnaleźć wewnętrzny spokój. Choć osoby spod tego znaku z natury nie są impulsywne,
jednocześnie nie cofną się przed podjęciem ważnej decyzji czy radykalnym działaniem. Warto zauważyć, iż Koziorożec i Rak to najbardziej przeciwne sobie znaki zodiaku, co odpowiada za wewnętrzne rozdarcie bohatera.
Izabela Łęcka, ukochana głównego bohatera, jest zodiakalną Wagą. Przesłanki wspierające takie założenie odnajdziemy nie tylko w cechach charakteru i sposobie działania arystokratki, ale już w jej aparycji. Jest to kobieta niezwykle piękna, pełna wdzięku, umiejąca oczarować każdego mężczyznę. To właśnie urok, jaki zawiera się w każdym jej geście i spojrzeniu, jest czymś, co charakteryzuje wskazany znak zodiaku. Ponadto Wagi, oprócz tego, że same odznaczają się urodą, są również bardzo wrażliwe na zewnętrzne piękno. Podobnie jak Izabeli, zależy im na otaczaniu się rzeczami estetycznymi, przyjemnymi dla oka. To one pozwalają odnaleźć spokój Wadze, która, jak sama nazwa wskazuje, przede wszystkim dąży do osiągnięcia równowagi. Niekiedy jednak na drodze do tego stawać może niezdecydowanie i niechęć do rozwiązywania problemów. Izabela, mimo świadomości swojej sytuacji i konieczności wyboru małżonka, możliwie jak najdłużej odwleka podjęcie decyzji, nie chcąc działać wbrew własnej woli. Co więcej, zdecydowanie preferuje ona swobodny flirt od zobowiązujących wyznań, które ograniczyłyby jej opcje.
Jednocześnie często już na samym początku rozpoznaje motywy stojące za zachowaniem ludzi, co odzwierciedla charakterystyczną dla jej zodiaku umiejętność analizy sytuacji. Mimo tej zdolności kobieta pragnie pozostać nieświadomą realiów życia w niższych klasach społecznych oraz cierpienia obecnego na świecie. Zamiast tego woli spędzać czas w zaciszu własnego salonu lub harmonijnej przestrzeni warszawskich Łazienek Królewskich. Izabela miewa również charakterystyczne dla jej znaku skłonności do romantyzowania rzeczywistości, co najwyraźniej
uwidacznia się w marzeniach sennych przedstawiających ożywającą rzeźbę Apollina, która przybiera wygląd mężczyzn, jacy wcześniej wywarli na kobiecie duże wrażenie. Idealizuje ona ich obraz, wyobraża sobie, jak wpada w ich objęcia, odcinając się od reszty świata. Miłosna gra, dreszczyk emocji, w końcu też swobodne romansowanie są dla niej jednymi z największych przyjemności. To właśnie dlatego kobieta wybiera życie iluzjami, przelotnymi miłostkami
(zauroczenie w Rossim), czy też nie potrafi zakończyć relacji ze Starskim, co, jak wiadomo, okazuje się tragiczne w skutkach. Na koniec warto wspomnieć, że Waga jest znakiem niezwykle odmiennym od Koziorożca, co za to nabiera sensu w kontekście słów Olgi Tokarczuk z eseju „Lalka i perła”: „Jeżeli Izabela jest animą, to trzeba rozumieć ją jako przeciwieństwo świadomych cech Wokulskiego. […] Izabela wydaje się kimś zupełnie różnym od Wokulskiego i może to jest tajemnica jej przyciągania”.
Wytrwały, niezawodny, cierpliwy, lojalny — taki właśnie jest Ignacy Rzecki, najlepszy przyjaciel Stanisława Wokulskiego oraz narrator rozdziałów zatytułowanych „Pamiętnik starego subiekta”.
Ten bardzo ważny dla powieści bohater niemal idealnie odzwierciedla cechy charakterystyczne dla zodiakalnego Byka. Jest on przede wszystkim niezwykle pracowity, całe dnie spędza w sklepie głównego bohatera, z pieczołowitością dba o wystrój sklepu i jego witryny, nadzoruje przy tym działania innych, zapewniając sprawne działanie biznesu. Dodatkowo jego niezawodność sprawia, że staje się najbardziej lojalnym partnerem w interesach. Bohater równie wierny jest swoim poglądom, m.in. przekonaniu o powrocie świetności rodu Napoleonów. Zodiakalny Byk z natury
jest tradycjonalistą, nie przepada za zmianami — to stałość zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa. Stary subiekt całe dorosłe życie spędza w znajomym pokoiku przy sklepie, a kiedy Wokulskiemu udaje się nakłonić go do przeprowadzki (związanej z przeniesieniem sklepu), przestrzeń nowego mieszkania całkowicie odwzorowuje układ poprzedniego. Są w nim też wszystkie przedmioty, do których bohater czuje się bardzo przywiązany, jak dubeltówka, zielone firany czy pudło z gitarą.
Ogromna potrzeba przebywania w znanych sobie miejscach widoczna jest także w nieudanej próbie wyjazdu do Krakowa. Rzecki mimo potrzeby odpoczynku od warszawskiego gwaru, w ostatniej chwili ucieka z pociągu, bo nie jest w stanie opuścić znajomej przestrzeni miasta. Ponadto bohater funkcjonuje według ściśle określonego porządku dnia, odnajdując komfort w rutynie i schematyczności życia. Cechuje go samodyscyplina, pragmatyzm i oszczędność, których nauczył się za młodu, pracując u Mincla. Zodiakalny Byk najbardziej ceni sobie wierność w relacjach z drugim człowiekiem. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że Rzecki to niezwykle oddany przyjaciel, zdolny do najwyższych poświęceń w imię tych, którzy są dla niego ważni.
Ostatnie dwie bohaterki, które poddamy analizie, choć zupełnie różnią się charakterami, w powieści Prusa stanowią obraz kobiet wyemancypowanych. Pierwsza z nich, Helena Stawska, to ciężko pracująca matka, która walczy o samodzielne utrzymanie rodziny. Ukazana jest jako kobieta niezwykle piękna, będąca uosobieniem moralności i dobroci. Jej empatia, lojalność oraz zdolność do poświęceń to cechy charakterystyczne dla zodiakalnych Ryb. Choć osoby o tym znaku zodiaku szybko zdobywają sympatię innych ludzi, nierzadko mają skomplikowaną relację z samymi sobą.
Ich ogromna wrażliwość może stać się powodem cierpienia, które dostrzegają też w otaczającym je świecie. To za to sprawia, że szczególnie trudno o zapewnienie im poczucia bezpieczeństwa. Zarówno wierność, jak i wrażliwość bohaterki uwidacznia się w pełnym nadziei oczekiwaniu na powrót męża, który przed laty został bezpodstawnie oskarżony o morderstwo i musiał wyjechać z kraju. Choć niektórzy przypuszczają, że zmarł, kobieta „ciągle czeka, nasłuchuje i wypatruje, czy Ludwik nie wraca, a przynajmniej czy nie będzie od niego listu”. Jednocześnie kobieta stara się radzić sobie bez mężczyzny u boku, utrzymując się z korepetycji, haftu, gry na pianinie (charakterystyczny dla Ryb jest też artyzm) i lekcji angielskiego. Druga bohaterka, Kazimiera Wąsowska, reprezentuje zodiakalnego Barana. To kobieta rezolutna i bardzo energiczna. Jest zdecydowana w swoich poglądach, głosi hasła związane z emancypacją kobiet, m.in. uważa, że w relacjach damsko-męskich powinno być znacznie więcej swobody. Charakterystyczna dla jej znaku zodiaku szczerość sprawia, że zawsze gotowa jest dzielić się swoimi opiniami, nie przejmując się
reakcją innych. Dodatkowo bohaterka twardo stąpa po ziemi, pozbawiona jest złudzeń oraz posiada zdolność trafnej oceny innych ludzi. W niektórych sytuacjach może brakować jej wyczucia i taktu, ostatecznie jednak związane jest to z jej bezpośredniością i poczuciem niezależności.
„Myślę, że każdy z nas, patrząc na swój Horoskop, odczuwa wielką ambiwalencję. Z jednej strony jest dumny, że na jego indywidualnym życiu odciska się niebo, jak pocztowa pieczęć z datownikiem na liście, w ten sposób jest naznaczony, jedyny w swoim rodzaju. Lecz jest to zarazem uwięzienie w przestrzeni, wytatuowany więzienny numer. Nie ma od tego ucieczki. Nie mogę być kimś innym, niż jestem. […] Ten związek z czymś tak wielkim i monumentalnym jak niebo nas
krępuje”. To słowa jednej z bohaterek powieści Olgi Tokarczuk pt. „Prowadź swój pług przez kości umarłych”. Miłośniczka horoskopów, Janina Duszejko, doskonale zdawała sobie sprawę z tego, że astrologia jest sposobem na zrozumienie siebie. Czy zatem znaki zodiaku mogą posłużyć także jako pomoc w analizie wyborów, uczuć oraz sensu całej historii bohaterów „Lalki” Bolesława Prusa?
Dzięki zodiakalnej klasyfikacji pięciu wybranych postaci z pozytywistycznej powieści można odnaleźć odpowiedzi na pytania o źródło wewnętrznego rozdarcia Wokulskiego czy przyczynę jego fascynacji Izabelą, a także zrozumieć tragiczny finał ich wspólnej historii. W podobny sposób doszukać się można zależności, które odpowiadały za określoną dynamikę między bohaterami, a nawet spróbować przewidzieć, jak wyglądałyby relacje, które w powieści nie miały szansy się rozwinąć. Choć każdy bohater jest na swój sposób wyjątkowy, jednocześnie reprezentuje on określone wartości, cechy charakteru i stanowi źródło prawd o ludzkich tendencjach, reakcjach i sposobach działania.